به نقل از «صدای ایران»

الزامات سیاست خارجی ایران در قفقاز جدید

تاریخ انتشار: ۱۳ بهمن ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۹۶۶۲۹۴۴

صدای ایران، سهراب انعامی علمداری* - با تکمیل فرایند پیوستن منطقه قره باغ به جمهوری آذربایجان و تغییرات ژئوپلیتیکی جدید این پرسش به ذهن خطور می کند که الگوی رفتاری جمهوری اسلامی ایران چه خواهد بود و ایران در قبال این تغییرات جدید چه باید بکند؟
محیط منطقه ای ایران واجد ویژگی هایی است که کشورهای بسیار اندکی از چنین ویژگی ها و شرایطی برخوردارند؛ دگرش های ژئوپلیتیکی، بحران و جنگ های مزمن، مناقشات هویتی و تغییرات مرزی – سرزمینی از جمله این مولفه های بادوام در محیط امنیتی ایران هستند.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

حوزه آسیای میانه و قفقاز از جمله این حوزه های راهبردی ایران محسوب می شود که تغییرات ژئوپلیتیکی بسیطی را به خود دیده است. 
با پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شوروی به 15 کشور مختلف در حوزه های متفاوت جغرافیایی تقسیم شد؛ کشورهایی که هر کدام الگوی رفتاری متفاوت و منافع ملی مستقلی را برای خود تعریف و پیگیری می کردند. منطقه قفقاز جنوبی از جمله مناطق راهبردی جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی است که از همان ابتدای فروپاشی و به تعبیری دیگر حتی پیش از فروپاشی شوروی، به دلیل درهم آمیختگی های هویتی – قومیتی، بحران و دگرش های ژئوپلیتیکی را تجربه کرد.
آغاز جنگ اول قره باغ در سال 1989 میلادی میان ساکنان ارمنی و آذری این منطقه و به تبع آن ورود دو کشور تازه استقلال یافته ارمنستان و جمهوری آذربایجان به این جنگ، باعث ایجاد یک بحران فراگیر در این منطقه شد. این بحران که ناشی از درهم آمیختگی های هویتی – قومیتی، مداخله قدرت های فرامنطقه ای، اصطکاک منافع بازیگران منطقه ای و ساختار متزلزل داخلی هر دو کشور به ویژه جمهوری اذربایجان بود، هرچند با آتش بش موقت در سال 1994 میلادی متوقف شد اما جمهوری آذربایجان قره باغ کوهستانی و 20 درصد از خاک خود را از دست داد که این روند به عنوان آتشی زیر خاکستر، احتمال تصاعد بحران در این منطقه را افزایش می داد.  
در جنگ دوم قره باغ (۲۰۲۰) که ۴۴ روز به طول انجامید، همراه با تغییرات جدید در دو کشور، جمهوری اذربایجان توانست افزون بر 20 درصد خاک سرزمینی، مناطقی از قره باغ را نیز به خاک خود برگرداند. در این سال ها، جمهوری آذربایجان برعکس  شرایط در ارمنستان از انسجام داخلی با ساختار حاکمیتی یکپارچه، قدرت نظامی و حمایت های منطقه ای و فرامنطقه ای برخوردار بود. 
با امضای توافق 9 بندی نیمه شب ۹ نوامبر۲۰۲۰، آتش بس موقت میان دو طرف برقرار شد اما پس از ماه ها مذاکره بر سر بند 9 توافق که اشاره به کریدور متقابل لاچین (اتصال قره باغ کوهستانی به خاک اصلی ارمنستان) و کریدور زنگزور (اتصال خاک جمهوری آذربایجان به نخجوان) داشت، تداوم اختلافات به جنگ سوم قره باغ در شهریور1402 منجر شد که این درگیری نظامی محدود با پیروزی جمهوری آذربایجان بر نیروهای جمهوری خودخوانده آرتساخ در قره باغ کوهستانی و پیوستن این منطقه مورد اختلاف به باکو همراه شد. با تکمیل فرایند پیوستن منطقه قره باغ به جمهوری آذربایجان و تغییرات ژئوپلیتیکی جدید این پرسش به ذهن خطور می کند که الگوی رفتاری جمهوری اسلامی ایران چه خواهد بود و ایران در قبال این تغییرات جدید چه باید بکند؟
ایران از همان ابتدای بحران قره باغ تلاش کرد تا ورای بازیگری قدرت های فرامنطقه ای به بحران قره باغ به عنوان موضوعی منطقه ای نگاه کند و بر این رویکرد تاکید داشت که این بحران باید با حضور بازیگران منطقه ای حل و فصل شود. اما با ورود و مداخله دیگر بازیگران و طرح موضوع کریدور زنگزور و احتمال تغییرات ژئوپلیتیکی در مرزهای شمالی ایران، در عمل چالش های راهبردی میان باکو و تهران افزایش یافت. تهران و باکو اگرچه اشتراکات راهبردی و اقتصادی گسترده ای در همکاری و شراکت با یکدیگر دارند اما کریدور موسوم به زنگزور با ساختار فرامنطقه ای می توانست منافع ژئوپلیتیکی و منطقه ای ایران را تحت تاثیر خود قرار دهد، در چارچوب این ادراک راهبردی جمهوری آذربایجان، منافع اقتصادی و راهبردی ایران به شدت ضربه می دید و ایران ناچار به پذیرش محدودیت های ژئوپلیتیکی جدید برای عبور ترانزیتی از شمال به جنوب و بالعکس می شد. در چنین شرایطی و با وجود تنش ها و چالش های مرحله ای، ایران و جمهوری آذربایجان سرانجام با عبور از این تنش ها و به دلیل تغییرات جدید ژئوپلیتیکی یعنی تسلط کامل جمهوری آذربایجان بر منطقه قره باغ کوهستانی توانستند با احیا طرح ایران یعنی همکاری در فرمت منطقه ای 3+3 و برقراری مسیر ترانزیتی شرقی – غربی جمهوری آذربایجان – جمهوری نخجوان از طریق ایران، این چالش ها را مدیریت کنند.  
با ثبات نسبی در حوزه قفقاز جنوبی، اکنون این منطقه در حال حرکت به یک وضعیت باثبات برای ایجاد زیرساخت های اقتصادی نوپا یا احیا زیرساخت های قدیمی به ویژه در حوزه ترانزیت، حمل و نقل و انرژی است. در این قالب، جمهوری آذربایجان و ارمنستان هر کدام به نسبت وضعیت ژئواکونومیکی خود تلاش می کنند تا با ابتکارات درون منطقه ای منافع اقتصادی خود را شکل دهند. جمهوری آذربایجان و ارمنستان تلاش می کنند تا با عبور از چالش های پیشین، روابط اقتصادی دوجانبه را نیز شکل دهند. نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در جدیدترین اظهارنظر خود  ضمن استقبال از طرح های ترانزیتی، از امادکی ایروان برای همکاری در جهت احیا مسیرهای ترانزیتی و ریلی سخن گفت. مسیر ریلی قدیمی اتحاد جماهیر شوروی که از جمهوری نخجوان آغاز و پس از عبور از مرز سرزمینی ارمنستان و از کناره رود ارس عبور کرده و به باکو می رسد یکی از همین مسیرهای ترانزیتی قدیمی است که جمهوری آذربایجان با احیا آن تلاش می کند تا دو مسیر ترانزیتی و راه آهن برای اتصال نخجوان به سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان تعریف کند؛ مسیر اول، مسیر زمینی است با عبور از ایران به نخجوان می رسد و در آینده نیز قابلیت اتصال به اروپا از طریق ترکیه را دارد و مسیر دوم نیز از همان مسیر قدیمی راه آهن ارمنستان عبور خواهد کرد. با کاهش تنش ها و دستیابی باکو و ایروان به یک طرح جامع صلح دایمی، ابتکاراتی به مانند مسیرهای کریدوری راه آهن شمال به جنوب (ایران – جمهوری آذربایجان – روسیه) و مسیر ترانزیت زمینی (ایران – ارمنستان – گرجستان – روسیه) با سرعت بیشتری توسعه خواهد یافت.
در این چارچوب، جمهوری اسلامی ایران با شرایط جدیدی روبه روست که باید خود را با واقعیت های جدید منطقه ای انطباق داده و منافع ملی (اقتصادی و راهبردی) خود را پیگیری کند. انطباق یکی از رویکردهای سیاست خارجی محسوب می شود که می توان به نوعی «منطقه گرایی سنتی»  خواند در این رویکرد، بر اساس واقعیت های جدید، الگوی رفتاری واقع گرایانه عمل گرا (پراگماتیستی (برآورد هزینه – فایده) مورد تاکید قرار می گیرد. در حوزه قفقاز به نظر می رسد که حتی مواضع اعلامی و اقدامی ساختار حاکمیتی ارمنستان نیز خود تاییدکننده پذیرش این واقعیت های جدید ژئوپلیتیکی از سوی ایروان است و ایران نیز می تواند در انطباق و همسویی با واقعیت های جدید منافع راهبردی و اقتصادی خود را پیگیری کند.

* تحلیلگر حوزه راهبردی منبع: دیپلماسی ایرانی

منبع: صدای ایران

کلیدواژه: قفقاز سیاست خارجی ایران تغییرات ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان قره باغ کوهستانی واقعیت های جدید تغییرات جدید الگوی رفتاری فرامنطقه ای منطقه ای چالش ها

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت sedayiran.com دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «صدای ایران» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۹۶۶۲۹۴۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

اشغال‌گران از سیاست مداخله در افغانستان و منطقه دست برنمی‌دارند

نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان گفت: اشغالگران دیروز که همچنان از مداخله‌گری، بی‌ثبات سازی افغانستان و ایجاد مزاحمت از خاک این کشور حمایت کرده و دنبال می‌کنند، از سیاست خود دست بر نمی‌دارند.

به گزارش ایسنا، حسن کاظمی قمی نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان در گفت‌وگویی در مورد مساله داعش گفت: داعش خاکی را در افغانستان در اختیار ندارند، اما هسته‌های هراس افکنی در این کشور هستند. حکومت سرپرست افغانستان نیز اعلام کرده که در سرکوب داعش جدی هستند، ما این را قبول داریم و برای بهبود شرایط امنیتی کمک می‌کنیم این مساله تعارف ندارد. اما آیا اشغالگران دیروز که همچنان از سیاست مداخله‌گری، بی‌ثبات سازی و سیاست ایجاد مزاحمت از خاک افغانستان حمایت کرده و دنبال می‌کنند، مگر دست بر می‌دارند؟ 

وی در بخش دیگری از این گفت‌وگو درباره حضور جریان‌های مخالف امارت اسلامی در ایران، تاکید کرد: سیاست ایران هیچ تهدید برای حاکمیت افغانستان نخواهد داشت. ایران با همه‌ مجموعه‌های افغان در ارتباط بوده، هست و خواهد بود. این را من روشن و صریح می‌گویم. اگر افغانستان برای همه‌ افغانی‌هاست، مهمان‌نوازی ایران برای مهمانانی‌ست که می‌آیند. ان‌شاالله شرایط این‌جا بهبود پیدا کند و همه برگردند. هر قوم، نژاد و مذهبی از افغانستان به هر دلیلی وارد ایران شده آیا آنان در ایران اقامت دارند؟ بلی اقامت دارند. اما سوال این‌ است که کدام مجموعه از ایران برای امنیت افغانستان تهدیدآمیز است؟ نیست و نخواهد بود. این سیاست قاطع جمهوری اسلامی‌ ایران است.»

نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان در خصوص حق‌آبه هیرمند نیز ابراز خرسندی کرد و افزود: «در دو نوبتی که آب رهاسازی شد، می‌توان گفت که در حدود صد میلیون مترمکعب آب وارد ایران شد، در چارچوب حقابه‌ای که وجود دارد. در سال گذشته مشکلاتی در بند کمال خان وجود داشت، از جانب حکومت دو سه اقدام برای ترمیم سد کمال خان انجام شد و مشکلاتی که در دریچه‌های این سد وجود داشت، رفع شد.»

کاظمی قمی در ادامه در مورد وضعیت مهاجرین نیز گفت: ایران با ۶ میلیون مهاجری مواجه هستیم که به دلیل شرایط سخت افغانستان که عمدتا ناشی از اشغالگری است، مهاجرت کرده‌اند. امروز کشور ما باید مهاجرین را میزبانی کند. می‌دانید میزبانی ۶ میلیون مهاجر کار راحتی نیست. 

وی خاطرنشان کرد: برای این‌که ورودهای غیرقانونی را کنترل کنیم، اقدام به ارائه و صدور ویزا کرده‌ایم، نمی‌خواهیم در مرزها آشفتگی ایجاد شود. نمی‌خواهیم کسانی که به دلیل مشکلات معیشتی یا هر دلیل دیگری از کشور خارج می‌شوند با مسائلی در مرزها مواجه شوند. در طول بیش از ۴۵ سال به‌عنوان برادران و خواهران میزبانی کرده‌ایم، مهمانان ما هستند و تلاش ما این است که در این شرایط سخت اگر مجبور شدند کشور را ترک کنند فرزندان این آب و خاک از حق تحصیل محروم نشوند، این‌ها می‌خواهند آینده این کشور را بسازند، ایران با چنین نگاهی به جامعه افغانستان نگاه کرده است. 

انتهای پیام